Θέτοντας Τα Όρια Στην Οικογένεια – Μη Φοβάσαι Να Είσαι Γονέας
Παγκόσμια Ημέρα Οικογένειας είναι η 15η Μαϊου, η Δρ Βάσω Σίδη – Φραγκανδρέα Παιδίατρος/Ογκολόγος – Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας [Συμβουλευτική Γονέων] τ. Διευθύντρια Ογκολογικού Τμήματος ΓΝΘ Ιπποκράτειο, μας γράφει για τα όρια στην οικογένεια.
Θέτοντας τα όρια στην οικογένεια – Μη φοβάσαι να είσαι γονέας
Η οικογένεια αποτελεί τον πρώτο σημαντικό κοινωνικό θεσμό στη ζωή του ανθρώπου από την πρώιμη παιδική ηλικία μέχρι την ενηλικίωση. Αν και η οικογένεια είναι θεσμός αναντικατάστατος, στις δύσκολες εποχές όπου η βία κυριαρχεί και υπάρχει κρίση των πάντων (οικονομική, υγειονομική, κλιματική, πολιτιστική), βάλλεται από παντού. Το αποτέλεσμα των μεταβολών μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας και επιπρόσθετα η ελλιπής επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οδηγούν σε προβλήματα και δυσλειτουργίες.
Η ανατροφή των παιδιών στις μέρες μας φαίνεται να μην είναι εύκολη υπόθεση για τους περισσότερους γονείς. Οι πιέσεις του περιβάλλοντος, οι ρυθμοί της ζωής, η έλλειψη χρόνου και ουσιαστικής επικοινωνίας, αλλά πολύ περισσότερο απρόβλεπτα γεγονότα – όπως ένα σοβαρό/ χρόνιο νόσημα ή απώλεια – διαταράσσουν την καθημερινότητα και προκαλούν σημαντικές αναταράξεις στο οικογενειακό πλαίσιο. Οι γονείς στις περιπτώσεις αυτές χρειάζονται βοήθεια καθώς αδυνατούν να διαχειριστούν πλήρως τις δυσκολίες και τα προβλήματα που δημιουργούνται.
Η επικοινωνία είναι ικανότητα αλλά και ανάγκη ανθρώπινη. Ο άνθρωπος σαν ον και σαν ύπαρξη έχει τη δυνατότητα να βελτιώνεται και να εξελίσσεται μέσα από την επικοινωνία. Πρόκειται για μια δυναμική διαδικασία που προάγει την ανάπτυξη (προσωπική αλλά και οικογενειακή). Με την επικοινωνία μεταδίδονται μηνύματα και πληροφορίες για τα δεδομένα, τον τρόπο του σκέπτεσθε, τη στάση και τη φιλοσοφία ζωής, αλλά και τις προσδοκίες.
Σύμφωνα με τον Murdock (1949) η οικογένεια είναι κοινωνική ομάδα που χαρακτηρίζεται από την διαμονή στον ίδιο χώρο, την αναπαραγωγή και την οικονομική συνεργασία. Πρόκειται για μικρή σχετικά ομάδα συγγενών, που αποτελείται από έναν τουλάχιστον ενήλικα και έναν εξαρτημένο ανήλικο. Σύμφωνα με τους Fox και Luxton (1993) οι επίσημοι ορισμοί της οικογένειας φαίνεται να αγνοούν ότι οι όποιες εννοιολογήσεις της, εξαρτώνται άμεσα από τα πολιτισμικά και ιστορικά της συμφραζόμενα και τείνουν να επικεντρωθούν σε έναν αριθμό τυπικών χαρακτηριστικών, με σκοπό να την ορίσουν σαν μια κοινωνική ομάδα, αντί να εστιάσουν σε κοινωνικές σχέσεις που εμπεριέχονται σε συγκεκριμένες πράξεις συναισθηματικής σημασίας.
Η οικογένεια είναι ένα ψυχοκοινωνικό σύστημα με κανόνες, στόχους, δομή, σχέσεις, δυναμικές αλληλεπιδράσεις και διεργασίες. Ως όλο είναι κάτι περισσότερο από τη συνάθροιση ατόμων τα οποία μοιράζονται έναν ιδιαίτερα φυσικό και ψυχολογικό χώρο. Μέσα στην οικογένεια το άτομο δεν μπορεί να κατανοηθεί χωριστά από τα υπόλοιπα. Όπως και αν ορίζεται, η οικογένεια αποτελεί θεσμό αναντικατάστατο. Μέσα στο σύστημα της οικογένειας το κάθε άτομο δεν μπορεί να κατανοηθεί χωριστά από τα υπόλοιπα. Η οικογένεια λειτουργεί όπως το εκκρεμές. Όταν κινείται ένα τμήμα του, κινούνται επίσης όλα υπόλοιπα. Η κίνηση σε οποιοδήποτε μέρος του συστήματος θα επηρεάσει όλα τα υπόλοιπα μέρη. Έτσι, όταν υπάρχει πρόβλημα σε ένα μέλος της οικογένειας, το πρόβλημα γενικεύεται σε ολόκληρη την οικογένεια.
Η σχέση μεταξύ γονέων και παιδιών είναι ισόβια, μοναδική, ακραία συναισθηματική και κάποιες φορές συγκρουσιακή. Η σχέση αυτή προσδιορίζεται από το στυλ που υιοθετεί ένας γονέας και αναφέρεται ως γονεϊκός τύπος. Διαμορφώνεται με βάση το γενικό πλαίσιο αντιλήψεων και στάσεων των γονέων και έχει αντίκτυπο στην ανάπτυξη και την μελλοντική συμπεριφορά του παιδιού. Υπάρχουν τέσσερεις μορφές γονεϊκής συμπεριφοράς. Έτσι ένας γονέας μπορεί να είναι αυταρχικός, δημοκρατικός, ανεκτικός ή αδιάφορος.
Η αυταρχική ανατροφή περιλαμβάνει αυστηρούς κανόνες, υψηλές απαιτήσεις, αλλά χαμηλά επίπεδα συναισθηματικής ανταπόκρισης. Οι γονείς αυτοί τιμωρούν τα παιδιά με αποτέλεσμα την χαμηλή αυτοεκτίμηση και ενδεχομένως την ανάπτυξη αγχώδους διαταραχής. Η δημοκρατική ανατροφή χαρακτηρίζεται από γονείς που θέτουν σαφή όρια και έχουν προσδοκίες για τα παιδιά τους, ενώ παράλληλα ανταποκρίνονται συναισθηματικά. Οι γονείς αυτοί υποστηρίζουν και ενθαρρύνουν την ανεξαρτησία των παιδιών. Η ανεκτική διαπαιδαγώγηση χαρακτηρίζεται από γονείς που μεγαλώνουν τα παιδιά τους χωρίς όρια. Ανταποκρίνονται μεν συναισθηματικά αλλά τα παιδιά γίνονται παρορμητικά και λόγω της έλλειψης ορίων δυσκολεύονται αφενός στις σχολικές επιδόσεις και αφετέρου στις κοινωνικές δεξιότητες. Τέλος το αδιάφορο στυλ περιλαμβάνει γονείς που παραμελούν τα παιδιά και είναι συναισθηματικά αποκομμένοι από τη ζωή τους. Τα παιδιά αυτά μεγαλώνουν χωρίς αυτοεκτίμηση και κοινωνικές δεξιότητες.
Η γονεϊκή σχέση στηρίζεται στην επικοινωνία, τη βάση του «σχετίζεσθαι». Η αποτελεσματική επικοινωνία βασίζεται: στην ενεργητική ακρόαση, την ενσυναίσθηση και την επίγνωση της υποκειμενικότητας μέσα στη σχέση. Το τρίπτυχο της διαπαιδαγώγησης του παιδιού περιλαμβάνει: α) στην συναισθηματική αγωγή που λαμβάνουν από τους γονείς, οι οποίοι διδάσκουν στο παιδί να έρχεται σε επαφή με τα συναισθήματά του και να τα αναγνωρίζει, β) την αυτοεικόνα/αυτοεκτίμηση καθώς οι γονείς διδάσκουν στο παιδί να διαμορφώσει την εικόνα του εαυτού για να χτίσει την αυτοεκτίμησή του. Το μοντέλο αυτοεκτίμησης που θα αναπτύξει ένα παιδί διαμορφώνεται πολύ νωρίς στη ζωή του και εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τον τρόπο που διαπαιδαγωγείται μέσα στην οικογένεια και θα το θωρακίσει απέναντι στις προκλήσεις της ζωής και γ)την οριοθέτηση.
Τα όρια είναι εργαλεία διαφοροποίησης εαυτού. Είναι το σημείο επαφής με τους άλλους. Είναι τα σημεία όπου οι ανάγκες του άλλου σταματούν γιατί παραβιάζουν τις δικές σου ανάγκες. Το παιδί μέσα στην οικογένεια χρειάζεται αγάπη, ασφάλεια, υποστήριξη, υπευθυνότητα και οριοθέτηση της συμπεριφοράς. Τα όρια μέσα στην οικογένεια αποτελούν ένδειξη αγάπης και φροντίδας. Είναι απολύτως απαραίτητα γιατί: καλλιεργούν ασφάλεια, προσφέρουν σταθερότητα και προσανατολισμό, αναπτύσσουν υπευθυνότητα, βοηθούν στην ενδυνάμωση της αυτονομίας, στην αντίληψη και την ανάληψη πρωτοβουλιών, καθώς και στην ανάπτυξη συνεργασίας και αμοιβαίου σεβασμού. Η θέσπιση υγιών ορίων είναι σημαντική και απαραίτητη. Όμως για είναι αποτελεσματική η οριοθέτηση στην οικογένεια πρέπει: τα όρια να μην είναι άκαμπτα, να έχουν λογική βάση, να είναι σαφή, να είναι σταθερά και να στηρίζονται στον κοινό λόγο των γονέων. Τα όρια επιπλέον πρέπει να τίθενται σε πλαίσια αποτελεσματικής επικοινωνίας και να συμβαδίζουν με την ηλικία και την εξέλιξη του παιδιού. Τέλος τα όρια σχετίζονται με τις λογικές συνέπειες και όχι με την τιμωρία.
Μια οικογένεια είναι ένα σύστημα αυστηρά συγκροτημένο που διέπεται από κανόνες. Επομένως για να λειτουργήσει σωστά, κάθε μέλος της οφείλει να εναρμονίζεται και να σέβεται τους κανόνες/όρια. Αυτό είναι το κλειδί της εξέλιξης μιας συνήθους οικογένειας. Όταν η οικογένεια λειτουργεί με κανόνες, τότε οι δυσκολίες και τα προβλήματα που πιθανά θα προκύψουν, θα αντιμετωπιστούν και θα ξεπεραστούν, όπως συμβαίνει σε κάθε ζωντανό σύστημα. Εντάσεις, διαφωνίες, αμηχανίες, παρεξηγήσεις, λάθη και αδικίες πάντα μπορεί να προκύπτουν. Όμως, η οικογένεια σαν σύνολο θα αντιμετωπίσει τις καταστάσεις εφευρίσκοντας λύσεις. Έτσι θα επιβεβαιώνει την ευστάθεια του συνόλου και την ποιότητα των συναισθηματικών σχέσεων των μελών της, παρέχοντας στα μέλη της σπουδαία μαθήματα ζωής. Το ζητούμενο είναι να μπορεί η οικογένεια να αξιοποιεί και τη λογική της δομικής και αποτυχίας των διαδοχικών προσεγγίσεων και να εξελίσσεται. Δεν υπάρχει τίποτε πιο γλυκό αλλά και ουσιαστικό από τη λέξη ‘’συγνώμη’’ όταν κάποιος έσφαλε, από τα δάκρυα και την αγκαλιά μετά την ένταση ή την σύγκρουση.
Οι πρωταρχικοί όροι για να μπορέσει μια οικογένεια να διασχίσει εποικοδομητικά τις τριβές και τα λάθη είναι δυο: να βρίσκεται ο καθένας στη θέση του και να υπάρχουν όρια. Η ισοτιμία ως προς την αξιοπρέπεια και τον σεβασμό της προσωπικότητας είναι αυτονόητη μέσα στην οικογένεια. Ταυτόχρονα όμως είναι «ασύμμετρη» ως προς τις ιδιότητες των μελών της.
Όταν στην οικογένεια δεν ισχύουν κανόνες, γεννιούνται δυσλειτουργίες, εμπλοκές και τα πάντα μπορούν να εκφυλιστούν. Αυτό αποτελεί μια θεμελιώδη αρχή με καθοριστικές συνέπειες, καθώς εκφυλίζονται οι σχέσεις μεταξύ των μελών. Είναι δυνατόν να προκύψει υλική ή συναισθηματική εκμετάλλευση καθώς δημιουργείται ένα είδος ψυχολογικού πολέμου και εκφυλίζεται η ατμόσφαιρα του σπιτιού.
Ο δεσμός ανάμεσα σε γονείς και παιδιά είναι ασύμμετρος, άνισος και ετεροβαρής υπέρ των παιδιών. Η οντότητα γονέας από την σκοπιά του παιδιού έχει τρεις αναλλοίωτες ιδιότητες: α) η σχέση του γονέα με το παιδί δημιουργεί την αίσθηση ενός άχρονου/ακατάλυτου δεσμού. Γιατί: ο γονέας έφερε το παιδί στον κόσμο, άρα αυτός το στηρίζει με την φυσική του παρουσία, την σωματική επαφή, την συναισθηματική παρουσία του, β) αναλλοίωτη ιδιότητα του γονέα από τη σκοπιά του παιδιού είναι το ότι αγαπά το παιδί επειδή είναι «το παιδί του» και γ) ο γονέας μπορεί να αρνείται και να απαγορεύει χωρίς να ταλαντεύεται.
Οι τέσσερεις αρετές που οφείλει να έχει ο γονέας είναι οι ακόλουθες:
- Αυθεντικότητα που σημαίνει ότι γνωρίζει και δείχνει αυτό που είναι. Κατανοεί τον εαυτό του, τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του. Αποδέχεται και τιμά την προσωπικότητά του. Ανταποκρίνεται στην ιδιότητα του γονέα η οποία είναι αδιαπραγμάτευτη, αναλλοίωτη και πολύπλευρη.
- Ευρύτητα σημαίνει ότι ο γονέας δεν πρέπει να χάνει την αίσθηση της συνολικής εικόνας της ύπαρξής του. Εκτός από τον γονεϊκό του ρόλο είναι σύντροφος, επαγγελματίας κλπ.
- Ενσυναίσθηση σημαίνει το να μπορούν οι γονείς να αντιλαμβάνονται και να μοιράζονται τον κόσμο των παιδιών τους
- Επίγνωση δηλαδή ο γονέας να μπορεί να γίνεται παιδί μαζί με το παιδί του όταν πρέπει, χωρίς να ξεφεύγει από τον γονεϊκό του ρόλο.
Ο γονέας μπορεί να λέει «Μη» και «Όχι» στο παιδί του δίχως να φοβάται. Είναι απαραίτητο να κατανοήσει ότι δεν μπορεί να το αποφύγει. Όμως η δυσαρέσκεια στην απαγόρευση ή στην άρνηση μπορούν να αφομοιωθούν εποικοδομητικά από το παιδί, αν ο γονέας υποστηρίξει το «Μη» και το «Όχι» με τρία στοιχεία: α) με εύληπτα, κατανοητά επιχειρήματα, εξηγήσεις και λόγια, β) να γίνει σαφές στο παιδί ότι η άρνηση του γονέα αφορά εσφαλμένες ιδέες και απαιτήσεις που δεν σημαίνουν ότι όποιος σου αρνείται δεν σε αγαπά και γ) υποδείξεις που δείχνουν ότι οι αρνήσεις είναι μέρος της ζωής, αλλά υπάρχουν εναλλακτικές ικανοποιήσεις.
Η οριοθέτηση δεν είναι τιμωρία και περιορισμός. Ο γονέας πρέπει να διδάξει στο παιδί πως κάθε πράξη έχει ορισμένες συνέπειες, σαν φυσικό αποτέλεσμα. Γνωρίζοντας λοιπόν το παιδί τις συνέπειες κάθε πράξης του, μπορεί να επιλέξει εκείνες που αντέχει και θέλει να αντιμετωπίσει. Επομένως το παιδί δεν τιμωρείται αλλά αντιμετωπίζει την ευθύνη της επιλογής του. Με αυτόν τον τρόπο θα αναπτύξει κριτική σκέψη και θα μάθει να αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του. Επιπλέον, ο γονέας πρέπει να επικεντρωθεί στο πως αισθάνεται το παιδί με την τήρηση ή με την απόκλιση από έναν κανόνα.
Μέσα από τους κανόνες/όρια που τίθενται στην οικογένεια σίγουρα θα υπάρξουν εντάσεις. Μέσα από αυτές όμως θα φανεί ότι ο γονέας είναι στη θέση του γονέα που ξέρει να κυβερνά την οικογένειά του, να χειρίζεται δύσκολες καταστάσεις και να αντιμετωπίζει ακόμη και πικρές αλήθειες και δύσκολα συναισθήματα. Έτσι, λέγοντας άφοβα «Όχι», όταν χρειάζεται, συμβάλλει καθοριστικά στην ψυχική συγκρότηση, ανάπτυξη και ισορροπία του παιδιού, αλλά και στην εύρυθμη λειτουργία του σπιτιού του.
Η ιδιότητα του γονιού και η ιδιότητα του παιδιού δεν είναι καρπός συμφωνίας των δύο μερών. Ορίζεται από κανόνες οι οποίοι θεμελιώνουν τον κοινωνικό δεσμό. Η ιδιότητα αυτή είναι πάγια και ανέκκλητη, μη διαπραγματεύσιμη. Από την ιδιότητα του παιδιού δεν απορρέουν μόνο δικαιώματα (κυρίαρχη τάση των δυτικών κοινωνιών) αλλά και υποχρεώσεις πρακτικές και ηθικές, ώστε να γίνουν άνθρωποι συγκροτημένοι, ισορροπημένοι και καλοί. Οι συναισθηματικές κεραίες των παιδιών αντιλαμβάνονται τα πάντα. Οι κανόνες και οι απαγορεύσεις δεν λειτουργούν συνήθως ευχάριστα. Όμως, σε βάθος χρόνου και από το ύψος ενός συγκροτημένου ενήλικα, όταν ανατρέχουν στη στάση των γονιών τους (αυστηρή όπου ήταν απαραίτητο) θα αισθάνονται σίγουρα αγάπη και ευγνωμοσύνη.
Οι γονείς αναλαμβάνουν να βοηθήσουν το παιδί στο ταξίδι της ζωής διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και δίνοντας του τα κατάλληλα εφόδια. Αφιερώνουν ποιοτικό χρόνο στο παιδί και ενισχύουν τα κενά της επικοινωνίας. Ακόμη, χτίζουν πάνω στα προτερήματα του παιδιού και όχι στα αδύνατα σημεία του, ενισχύουν την συνεργασία ανάμεσα στο σπίτι και στο σχολείο, ενισχύοντας έτσι το μήνυμα της αγάπης. Τέλος, όλοι στην κοινωνία, γονείς/παππούδες/συγγενείς/δάσκαλοι μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των παιδιών μέσα από την θέσπιση των ορίων. Όλοι μπορούν να βοηθήσουν το παιδί να γνωρίσει την ομορφιά, την καλοσύνη, την αλληλεγγύη, την ανθρωπιά.
Επιλεγμένη Βιβλιογραφία
- Perry P., (2020): «Το βιβλίο που θα ήθελες να είχαν διαβάσει οι γονείς σου», (Μετάφραση Παπαγεωργίου Ι), Αθήνα, Διόπτρα
- Μπουκάι Χ & Ν., (2017): «Γονείς και παιδιά» (Μετάφραση Επισκοποπούλου Κ), Αθήνα, Opera
- Σιδέρης Ν., (2018): «Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο, γονείς θέλουν», Αθήνα, Μεταίχμιο
- Παπαδιώτου – Αθανασίου Β., (2014): «Οικογένεια και όρια – Συστημική προσέγγιση», Αθήνα, Τόπος (Μοτίβο Εκδοτική)
- Miller A., (2013): «Δρόμοι της ζωής» (Μετάφραση Τσινάρη Π), Αθήνα, Ροές